Biz, kaderi, “Allah’ın sırlarından bir sır” olarak görmediğimiz gibi; Hz. Peygamberin de bu konudaki tartışmaları ve kendisine soru sorulmasını yasakladığına dair rivayetleri şüphe ile karşılıyoruz. Probleme makul bir izah tarzının bulunabilmesi için, hareket noktasının doğru belirlenmiş olması lazımdır. Kader insanın meselesi olduğuna göre, insandan hareket etmek durumundayız.
Bu dünyada insan eli kolu bağlı mahkûm bir varlık mıdır? Yoksa çeşitli seçenekleri olan hür bir varlık mıdır? Her şeyi yapıp eden Tanrı ise, insan neyi yapıp etmektedir? Eğer insan, rotası çizilmiş bir varlıksa onda iradenin olmasına, aklın bulunmasına gerek var mıdır?
Sorumluluğu olmayan varlıklar gibi, insandan da mihaniki olarak hareket etmesi mi istenmiştir? Ya da varoluşunun gayesini bilinçli olarak yerine getirmesi mi beklenmektedir?
Mutlak varlık Allah’tır. Ancak, insan da bir varlıktır ve Allah’tan ayrı bir varlıktır. Şahsiyeti, aklı, iradesi bulunan ve sorumlu olan bir varlık. İnsanı bu şekilde yaratan da Allah’tır. Kâinatta yaratılan her varlığın, kendisine has bir kaderi bulunmaktadır. İnsanın kaderi de iyilik ve kötülük işleyecek tarzda yaratılmış ve kendisine akıl ve irade verilmiş olmasıdır. İnsanın gayesi Allah tarafından tespit edilmiş olmasına rağmen, bu hedefin gerçekleştirilmesini Allah, insana bırakmıştır. İnsan, aklı, iradesi ve tecrübesi ile bu gayeyi gerçekleştirebilecek imkâna sahiptir. Amacı gerçekleştirip gerçekleştirmemekte insan serbest bırakılmıştır: Yani, insana bu hürriyeti Allah vermiştir. İnsan Allah tarafından yaratılmış fakat onun tarafından kurulmamıştır. Kısaca, insan; bilinçli sorumlu ve hür bir varlık olup, Allah tarafından yeryüzünde görevlendirilmiştir.
Âlemde olan ve olacak olanlar bunlara insan davranışları da dâhildir Allah tarafından tespit edilmiş ise, bu aynı zamanda Allah’ı da atıl bırakmaktır. Her şeyin ezeli program dâhilinde cereyan etmesi durumunda, ilahi faaliyet için de imkân kalmamaktadır. Hâlbuki Kur’an: “Onu her an yeni bir iş meşgul eder” buyurmaktadır. Ezelde bizim için tespit edilenin dışında davranma imkânımız varsa bu tespitin, yoksa iradenin, hürriyetin ve sorumluluğun anlamı olamaz. Kısaca; klasik kader anlayışı, yalnız insanın varoluşunu anlamsız kılmamakta, ayni zamanda, Allah’ı da atıl hale getirmektedir.
Allah, insanı kendi elinde oyuncak bir varlık olarak mı, yoksa akıllı ve vicdanlı, yani özgür ve sorumlu bir kul olarak mı yaratmıştır? Bu mesele üzerinde düşünmek gerekir. Kaldı ki, insanın hür ve sorumlu bir varlık olmasını Allah dilemiştir. Eğer insan daha önceden belirlenmiş bir yoldan gidiyor ve “Âlemde olup biten her şey Allah tarafından tayin edilmiş” ise, “Allah tarafından tayin edilmiş bir şey başka bir tarzda ve başka bir ‘düzende” olamayacağından insan için iradi gayri iradi ayrımının yapılmasına da, Allah’ın kâinata müdahale etmesine de gerek kalmayacaktır. Bu durumda, insanın yaptıklarından sorumlu olmasının dahi bir anlamı olmayacaktır. Bu neticeyi, Kur’an’ın ortaya koyduğu dünya görüşü ile uzlaştırmaya imkân yoktur. O halde, kader kavramının keyfi olarak kullanılmasına Kur’an müsaade etmiş midir?
İslam öncesi Arap toplumunda da kader hususunda değişik görüşler vardı. Ezeli tespit ve tayini benimseyenler olduğu gibi, buna karşı çıkarak insanın hür olduğunu kabul edenler de bulunmaktaydı. Aslında, kader konusunda bu iki karşıt kutup, insan topluluklarında her zaman kendiliğinden ortaya çıkmıştır. Çünkü insanoğlunun, kendi kusuru neticesi ortaya çıkan en basit şeyleri dahi kadere yüklemesi, onun kolayına gelmektedir. Gerçekten de kader kavramı, aklını kullanmak istemeyene sığınma imkânı vermekte ve insanın kendi kendini hipnotize etmesine yaramaktadır.
Hz. Peygamber döneminde; kader meselesinin sahabe arasında konuşulduğu, hatta Hz. Peygamberin, kader konusunda kendisine soru sorulmasını ve sahabe arasında tartışma yapılmasını yasakladığına dair haberler nakledilmiştir. Bu yasaklamaya rağmen; kader hususunda Hz. Peygambere isnat edilen ve hadisçilerin “sahih” olarak nitelendirdikleri hadisleri, hadis kitaplarında sıkça görmek mümkündür. Kader ile ilgili birkaç hadisi örnek olarak zikretmek faydalı olacaktır.
Hz. Peygambere isnat edilen bir hadiste, Hz. Peygamberin, Allah’tan üç şey istediğini ve Allah’ın ikisini verdiğini bildirerek, “Müslümanlar arasında isyan olmamasını istedim, fakat Allah bunu kabul etmedi.” buyurduğu nakledilmiştir. Keza Hz. Peygamber: “Ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır bir fırka hariç, hepsi cehenneme girecektir.” buyurarak, İslam ümmetinin geleceğinden haber vermektedir. Müslümanlara haksızlıklar karşısında tepki göstermemeyi emreden bir hadiste Hz. Peygamber: “…sizler benden sonra bencillik göreceksiniz. Bana ulaşıncaya kadar sabredin.” Başka bir hadiste; Hz. Âdem’i cennetten kovulmasından dolayı kınayan Hz. Musa’ya, Hz. Âdem’in: “Allah’ın beni yaratmadan kırk sene önce takdir ettiği bir şey için mi beni kınıyorsun?” dediği nakledilmiştir. Başka bir hadiste: “Allah cennet ehlini, cennet ehli olarak babalarının sulbunda yarattı.” buyrulmaktadır. Diğer bir rivayette de Hz. Peygamberin: “İnsan cehennem ehlinin amelini yapar; ta ki onunla cehennem arasında bir zir’a kaldığında; kitap onun önüne geçer de cennet ehlinin amelini yapar ve cennete girer. İnsan cennet ehlinin yaptığı ameli yapar, ta ki onunla cennet arasında bir veya iki zir’a kaldığında, kitap onun önüne geçer de Cehennem ehlinin amelini yapar ve cehenneme girer.” Bu durum karşısında, sâlih amel yapmanın faydasının ne olduğunu soranlara ise, Hz. Peygamberin, “amel yapınız. Herkes ne için yaratıldıysa ona göre işi kolaylaştırılır.” cevabını verdiği bildirilmiştir. İnsan sorumluluğunu esas alıp, kaderciliğe karşı çıkanlar da hadislere konu olmuştur. Hz. Peygamberin, “Kaderiye bu ümmetin Mecusileridir.” buyurduğu dahi nakledilmiştir. Ümmetinden kaderi yalanlayacak topluluk olacağını bildiren Hz. Peygamberin “… Küfrün anahtarı ancak kaderi yalanlamaktır.” dediği rivayet edilmiştir.
Yukarıda zikredilen hadislerle insan sorumluluğunu nasıl uzlaştıracağız? Bu tür rivayetlerin Hz. Peygambere isnat edilmesinin arkasında, Hz. Peygamberden sonra Müslümanlar arasında meydana gelen tatsız olaylara mazeret bulma ve farklı görüşlere sahip grupların, birbirlerini suçlama çabalarının bulunduğu sanılmaktadır. Hadis külliyatının, genelde, insan sorumluluğunu anlamsız kılan bir yaklaşımı telkin etmesi, Emevi yöneticilerinin kader anlayışı ile paralellik arz etmektedir. Hadislerin yazıya geçirilmediği bir dönemde, böyle bir yönetimin olması, Müslümanın geleceğini de olumsuz yönde etkilemiştir. Bugün, bilebildiğimiz ve elimizde mevcut olan en eski hadis kitabı, imamı Malik’in Muvatta’sıdır.
Bu eser Emevi Devleti’nin yıkılmasından sonra toplanmıştır.
Sahabe Dönemi’nde de kader konusunda zaman zaman tartışmaların yapıldığı bildirilmektedir. Bu devirde yapılan tartışmalardan birkaç örnek vererek, konuyu biraz daha açmak faydalı olacaktır. Şam tarafını ziyarete giden Halife Ömer, Şam’da veba salgını olduğunu haber alınca şehre girmekten vazgeçerek, buradan uzaklaşılması gerektiğini bildirir. Bunun üzerine Şam tarafında bulunan ordunun komutanı Ebu Ubeyde, kaderi gerekçe göstererek, Hz. Ömer’in uzaklaşma önerisini eleştirir. Hatta Hz. Ömer’e, “Allah’ın kaderinden mi kaçıyorsun?” diye sorar. Onun bu itirazına Halife: “Evet Allah’ın kaderinden Allah’ın kaderine kaçıyorum.” karşılığını verir: Görülüyor ki; Hz. Ömer’in kader anlayışı ile Ebu Ubeyde’nin kader anlayışı çok farklıdır. Ebu Ubeyde’ye göre, her şey Allah tarafından ezelde tespit edilip, programlandığı için kaderden kaçmak mümkün değildir. Hz. Ömer’e göre ise, ezelde tespit edilenler imkânlar olduğu için veba hastalığı olan yere girenin, bu hastalığa yakalanması da Allah’ın kaderi, bu hastalığın olduğu yere girmeyerek ondan kaçanın kurtulması da Allah’ın kaderidir.
Nitekim Ebu Ubeyde ve Yezid b. Ebi Süfyan gibi, birçok ileri gelen sahabe veba hastalığından öldü. Vebadan kaçan Hz. Ömer ise yaşamını sürdürdü. Müslümanlardan bir grup tarafından muhasara edilen Halife Osman, hilafetten ayrılmasını isteyenlere karşı, kaderi gerekçe göstererek, isteklerini reddetmişti.
Ancak, ayni gerekçe ile isyancıların halifeyi taşa tutmalarından sonra, Hz. Osman’ın, onların kaderi gerekçe göstermelerini kabul etmediğini görmekteyiz.
Hz. Ali’nin kader konusundaki düşüncesi daha açıktır. O, Allah’ın emir ve nehiylerinin konusu olan fiillerde, Allah tarafından önceden belirlenmiş bir hususun olamayacağını, aksi halde, Allah’ın kitap göndermesinin, peygamber göndermesinin, emretmesinin, nehyetmesinin bir anlamı kalmayacağını bildirmiştir. Ayrıca, kaderin ancak insanın sorumlu olmadığı konularda olacağını açıklayarak, kader kavramı ile insan sorumluluğu arasındaki ilişkiye de dikkat çekmiştir. İnsanın sorumlu olduğu hususlarda ise “kader, iyi işi yapmak, kotu işi yapmamakta insanı serbest bırakmaktır.” Yani, kader insanın neticesinden lehte ve aleyhte sorumlu olduğu fiillerinde hür olması ve istediğini yapabilmesidir. Hz. Hasan da irade hürriyeti ile sevap ve günah arasında bağı kurmuş ve insan fiillerinde önceden tespite karşı çıkmıştır. Ona göre, ön tespit irade hürriyetini ve dolayısıyla insan sorumluluğunu ortadan kaldırmaktadır.
Halife Ali’ye karşı, kendine has metotlarla; yürüttüğü mücadeleyi kazanan Muaviye, Hicretin 41. yılında Emevi Devleti’ni kurdu. Emevi yönetimi, kuruluşundaki gayri meşruluğun sıkıntısını, kader kavramının arkasına sığınarak gidermeğe çalışmış ve kaderci düşüncenin gelişmesi için elinden geleni yapmıştır. Çünkü onlar, kaderciliği siyasi geleceklerinin garantisi olarak görüyorlardı. Kaderci düşüncenin gelişip yayılması için ilk adımlar, bizzat devletin kurucusu Muaviye tarafından atılmıştı Muaviye’nin, Halife Ali’ye karşı isyanının, savaşının tutarlı dini ve siyasi gerekçesi yoktu. Onun tek sığınağı kader kavramı kalmıştı. Bu kavram öyle bir sığınaktır ki, ona hem zalim, hem de mazlum beraber sığınabilirler. Bir yandan zalimin zulmünün sebebi, diğer yandan mazlumun acizliğinin gerekçesi olabilmektedir.
Emevi Devleti’nin yöneticilerine karşı gelmek, kadere dolayısıyla Allah’a karşı gelmek olduğundan, karsı gelenin öldürülmesi helal olmaktadır. Muaviye’nin oğlu Yezid halka şöyle seslenmişti: “Ey insanlar, sizin uğraşmanıza gerek yoktur. “Allah bir isi beğenmediği zaman onu değiştirir…” Allah bizi değiştirmediğine göre, Allah’ın istediğine karşı çıkmaya sizin hakkınız olamaz. Size düşen itaat etmek, Allah’ın iradesine rıza göstermektir. Emevi halifeleri, sadece Allah’ın ezelde yazdığı yazıyı, yani, “Allah’ın kaderini infaz” ettiklerini belirtiyorlardı.
Emevi yöneticilerinin kader kavramına sığınma taktikleri, Müslümanlar arasında değişik tepkilerin doğmasına sebep oldu. Ma’bed b. Halid elCühem, Gaylan edDimeşki ve Yunus elEsvari gibi düşünen âlimler, yönetimin desteklediği düşünceyi yüksek sesle eleştirerek; Emevilerin tanımladığı kaderin olmadığını, yapılan zulmün Allah’tan değil, idarecilerden kaynaklandığını ve halkın bu zulmü ortadan kaldırabileceğini, belirttiler. Nitekim bu düşünce halk arasında yayıldı. Emevi yöneticileri; başta yukarıda zikredilen âlimler olmak üzere, kendileri gibi kaderi anlamayanların ileri gelenlerini katlettiler. Kaderci düşünceyi kabul etmeyenler, olaylarda insan sorumluluğunu benimsediklerinden, siyasi idare için tehlike teşkil ediyorlardı. Çünkü “Kader Doktrini” politikayla yakından ilgiliydi.
Hasan elBasri de kader konusunda Emevilerin destekledikleri düşünceye karşı çıkmıştı. Fakat kendi düşüncesini açıkça ortaya koymamıştı. Şehristani, Hasan Basri’nin kader hususundaki görüşlerinin, kaderi kabul etmeyenlere benzediğini, bildirmektedir.
Emevi halifelerinin istediği şekilde kader kavramını yorumlayan Ca’d b. Dirhem, Cehm b. Safvan gibi yazarlar da vardı. Bunlara göre, “bütün fiillerde cebir olduğu gibi mükâfat ve ceza da cebirdir.” Bu düşünceyi savunan ekole Cebriye Mezhebi, denmektedir. Bu mezhebe göre, hiçbir şeyden kaçınma imkânı yoktur. “Ne kadar çalışılırsa çalışılsın meydana gelecek bir şey önlenemeyeceği gibi, meydana gelmeyecek olan bir şey de meydana getirilemez.” Cebriye’den Hüseyin b. Muhammed enNeccar: “Allah; kulun hayır, şer, güzel ve çirkin amellerini yaratandır. Kul da o amelleri kesbeder”, fikrini ileri sürerek; mezhebinin görüşlerini biraz yumuşatmıştır. Cebri düşüncenin, zamanla diğer mezheplere de sirayet ettiği görülmüştür. Bu düşünce şekline göre, olayları izah etmek çok kolaydır. Sahabe arasında siyasi çıkar çekişmelerinden doğan tatsız olaylar dahi, Allah’ın ezeldeki yazgısının yerine gelmesi olarak açıklanmıştır. Bundan dolayı da onların hatalarının araştırılmaması istenmektedir. Çünkü onların bir kusuru yoktur. Allah’ın, ezelde takdir ettiği kaderi yerine getirmişlerdir.
İslam ümmetinin en büyük şanssızlığı, hadislerin toplanarak kayda geçirilmediği bir dönemde, meşru yönetimi isyan sonucu devirerek kurulmuş bir yönetimin, kaderci düşünceyi desteklemesi olsa gerektir. Hadis külliyatının kaderci karaktere bürünmesinin arkasında bu olgu yatmaktadır. Düşünen Müslüman, Peygamberi ile karşı karşıya getirilmiştir. Hadisçilerimiz ise nakledilenleri değil, nakledenleri araştırmakla meşgul olmuşlardır: İslam kültürünün teşekkül devrinde meşruluk sıkıntısı çeken siyasi yapının, İslam ümmetinin geleceğini de ipotek altına alması bu hadisçilerin sayesinde gerçekleşmiştir. Bugün Müslümanlar hadis problemi ile de karşı karşıyadırlar. Müslüman’ın dünya görüşünün ortaya konması için tek olgu olması gereken Kur’an’ı Kerim’in karşısına, hadis yedek bir olgu olarak çıkarılmış, hatta onun gibi bir olgu olduğu dahi ileri sürülebilmiştir. Böylece, Kur’an olgulardan biri durumuna düşürülmüştür. Olgular çoğalınca da İslam’ın hayata intibak esnekliği kaybolmuş ve hayata alternatif bir dünya görüşü halini almıştır.
Kur’an’ın muhatabı insan aklıdır. Bundan dolayı insandan düşünmesini istemektedir. Kur’an’ın anlaşılmasında kültür seviyesi de önemlidir. Herkes kültürü nispetinde ondan istifade edebilir. Onu şartsız okumak, yararlanma imkânını artırmaktadır. Ancak, genelde Müslümanlar, Kur’an’ın ne dediğinden ziyade, kendi düşüncelerini doğrulamak için Kur’an’dan deliller aramışlar, neticede her birinin dayanağı Kur’an olduğu iddia edilen birbirine zıt görüşler ortaya çıkmıştır. Mesela, kaderciliği savunanlar da, insanın sorumlu olduğu fiillerinde ezeli tespitin olmadığını belirtenler de, bunların arasında uzlaşmacı bir tavır takınanlar da görüşlerinin doğruluğunu ortaya koymak için, Kur’an’ın ayetlerini delil getirmişlerdir. Kur’an’ı bir bütün olarak ele almayı düşünmemişlerdir. Hatta bir konuda ayetlerin azlığına ve çokluğuna göre; çoğunluğun telkin ettiğini sandığı anlamdan yana tavır aldıklarını ileri sürenler dahi vardır.
Kur’an’ın ayetlerini, hiçbir insanın kendi arzusuna göre anlamaya hakkı ve yetkisi yoktur. Her insanın, Kur’an’ın muhatabı olması keyfiyeti, insana onun ayetlerini istediği doğrultuda yorumlama yetkisi vermemektedir. O halde, insan Kur’an ayetlerini nasıl anlayacaktır? Bu konuda ölçüleri neler olmalıdır? Kur’an’ın bir ayetini anlamak için; A-Ayet çerçevesini, B-Siyak Sibak çerçevesini, C-Kur’an’ın Bütünlüğü çerçevesini, D-Kâinattaki Fiziki ve Sosyal Kanunlar çerçevesini, E-Akli Selim çerçevesini göz önünde bulundurmamız gerekmektedir. Yani, bir ayeti anlamak için bu beş esasa dikkat edilmelidir. Anladığımız mananın, bunlardan hiçbirine aykırı olamayacağını bilmemiz lazımdır. Burada bir noktaya da işaret etmek gerekmektedir. Kur’an ayetlerini, yukarıda belirttiğimiz beş ilkeye dikkat ederek kavramaya çalışırsak; “herkese göre Kur’ânî doğrular yerine, Kur’an’ın kendi doğrularını” ortaya koyma imkânını elde edebiliriz. Bu düşünce doğrultusunda kader problemine Kur’an’ın yaklaşım tarzını tetkik etmeye çalışacağız.
Kader kelimesi, Kur’an’da; ölçme, güç yetirme, kudret, ölçerek takdir ederek tayin, rızkı daraltma, Allah’ın irade ettiği külli hüküm ve önceden ölçüp biçip hüküm verme manalarında kullanılmıştır. Bu kelimeye bu anlamların dışında; her şeyin olduğu gibi kılınması, kaza ve hüküm manaları yüklenmiştir. Son iki anlamın Kur’an’da kullanılmamış olması, kelimenin bu iki anlamı sonradan kazanmış olabileceğini düşündürmektedir. Kader kelimesinin yerine kaza kelimesi de kullanılmaktadır. Kaza kelimesi Kur’an’da on anlamda kullanılmıştır; Istılahta; “Kaza; Allah’ın ezelde bütün eşyanın gelecekte ne şekilde olacağını bilmesi, kader ise, bu eşyanın Allah’ın ezeldeki eşya ile ilgili ilmine uygun olarak icat edilmesidir.”
Kur’an’ın birçok ayetinde geçen kader kelimesi ve bu kelimenin müştaklarının mihverini, “bir olgu dâhilinde tayin etmek, her şeyi bir olgu ve nizama göre tanzim” etmek teşkil etmektedir. Kader kelimesinin geçtiği ayetlerden hiçbiri, insanın sorumlu olduğu fiillerinin, alınyazısı manasında, ortaya çıkmasından önce takdir edildiği anlamını taşımamaktadır. Kader konusunda yapılan tartışma, Allah’ın kâinatı belli bir düzen dâhilinde yaratmasında değil, işlediği fiillerinden lehte veya aleyhte sorumlu olan insanın, bu yaptıklarının Allah tarafından ezelde tayin ve tespit edilip edilmediğinde yoğunlaşmaktadır. Eğer kader, “Bu kâinattaki ilahi kanunlardır.” şeklinde anlaşılsaydı, bu hususta hiçbir tartışma olmayabilirdi. Kâinattaki düzenlemeyi insan fiillerine de teşmil edince, insan hürriyetinin anlamı kalmamaktadır. Hâlbuki insani hür bir varlık olarak yaratan Allah’tır.
Hürriyet, hem iyiliğin hem de kötülüğün kaynağıdır. Kötülük yapma imkânı olmayanın iyilik yapmasından bahsetmek abes olur. Çünkü bu durumda iyilik mecburi istikamettir. Seçeneği yoktur, Kader problemine çözüm bulmak için, Allah’ın ilminden değil, insan sorumluluğundan ve dolayısıyla insan hürriyetinden hareket etmek zorundayız.
Bu konuda hareket noktamız sorunun çözümünde bize yardımcı olacaktır. Önceden tespit, irade konusu olmayan ve insanın sorumlu olmadığı alanlarda olabilir. İnsana bırakılan alanlarda ise kaderi, insanın davranışları belirlemektedir. Yani, insanın sorumlu olduğu hususlarda kaderi insan çizmektedir. Kur’an bu duruma işaretle, “…Bir millet kendini bozmadıkça Allah onların durumunu değiştirmez…” “insan ancak çalıştığına erişir” buyrulmaktadır.
Kader konusunda, insanın iradesini ilgilendiren nokta ile tabii ve kevni hadiseleri ilgilendiren ciheti birbirinden ayırmak lazımdır. İnsanın dışındaki varlıkların mukadderatlarının tayin ve tespitinde, sorumlulukları olmadıklarından dolayı, bir sakınca yoktur. Ancak, insan sorumlu bir varlıktır. Kur’an bunu şöyle açıklamaktadır: “Doğrusu biz, sorumluluğu göklere, yere, dağlara sunmuşuzdur da onlar bunu yüklenmekten çekinmişler ve ondan korkup titremişlerdir. Pek zalim ve çok cahil olan insan ise onu yüklenmiştir.” O halde, sorumlu olması cihetiyle diğer varlıklardan ayrılan insanın, sorumluluğu oranında hürriyetinin olması, sınırları Allah tarafından çizilmiş sahada insanın kendi kaderini kendinin belirlediği ortaya çıkmaktadır. İnsan kendi kaderini belirlerken Allah, ona yol göstererek yardımcı olmak için, peygamber ve kitap göndermektedir. Yani; insanın özgür iradesi olduğu için, Allah kuluna teklifte bulunmaktadır. İradenin mecburiyeti demek, irade yoktur demektir. Çünkü mecburiyetin olduğu yerde iradeden söz edilemez. Buna göre, insanın kaderi, iyiliği veya kötülüğü yapacak şekilde yaratılmış olmasıdır.
Zemahşeri, Furkan suresinin ikinci ayetinin yorumunda Allah’ın takdiri konusunda,”… gördüğün gibi, Allah insanı takdir ettiği bu düzgün şekilde yarattı. Yaratılmasını takdir edip de yarattığı her şeyi farklı olarak yaratmadı.”
Bu görüşe göre, takdir insanın sorumlu olmadığı alanları kapsamaktadır. İnsanın sorumlu olduğu fiillerinde ise birey, en az iki seçenekten birini tercih edebilecek şekilde hür bırakılmıştır.
Kader kelimesi ve müştakları geçmediği halde, kaderci görüşü benimseyenlerin insanın irade hürriyetini kaldırdığını anladıkları ayetler de bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi; “Âlemlerin Rabbi Allah dilemedikçe sizler bir şey dileyemezsiniz,” Bu ayet, Onlara göre, insan iradesinde cebrin olduğunu ortaya koymaktadır. İradedeki cebir ile fiildeki cebir arasında pek fark olmadığından, iradede cebrin olduğunu ileri sürenlere de “Cebriyeci” demekte bir sakınca olmasa gerektir. Eş’ari: “Kullar fiillerinde, hür, ihtiyarlarında (seçimlerinde) mecburdurlar.” görüşündedir. Bazı yazarlara göre, “irade ve seçimdeki mecburiyet, fiillerde de mecburiyeti gerektirir.”
Bundan dolayı Eş’ari’nin, “katıksız cebri” olduğu belirtilmiştir. Gerçekten, söz konusu ayetten insan iradesini selbeden, yani, ortadan kaldıran bir anlam çıkarılabilir mi? Meşiet ile irade aynı manaları taşıyan iki kelimedirler.
Bu ayeti, Allah’ın “Sizin dilemenizi dilemesi, iradenizi irade etmesi ile diliyorsunuz.” şeklinde anlamak lazımdır. Eğer; Allah insana dileme imkânını vermeseydi, insanın dileme hürriyeti olmazdı.
Size verilen bu irade, Allah’ın size verdiği bir lütfudur. Aksi halde, bir irade hürriyetinden söz edilemezdi. Ayetin sibakını da dikkate alırsak, bu anlamın doğruluğu ortaya çıkmaktadır; “Ey insanlar nereye gidiyorsunuz? Kur’an, ancak aranızdan doğru yola girmeyi dileyene ve âlemlere bir öğüttür. “Âlemlerin Rabbi olan Allah dilemedikçe, sizler bir şey dileyemezsiniz.” Yukarıda da belirttiğimiz gibi, burada ifade edilen husus, insana dileme hürriyetinin Allah tarafından verilmiş olmasıdır.
Kur’an’ın bir konudaki görüşünü ortaya koymak için, o konu ile ilgili tüm ayetleri dikkate almak lazımdır. Kur’an’da “şae” ve müştaklarının geçtiği birçok ayet bulunmaktadır. Allah’ın dilemesine, cebrî anlam yükleyen müşriklerin gerekçelerini Allah kabul etmemiştir. Onların kabul edilmeyen gerekçelerinin, bazı Müslüman yazarlarca benimsenmesi, din açısından hayret uyandıracak bir tavır olsa gerektir. Allah, puta tapanların, “Allah dileseydi babalarımız ve biz puta tapmaz ve hiçbir şeyi haram kılmazdık.” demelerini; “…siz ancak zanna uyuyorsunuz ve sadece tahminde bulunuyorsunuz…” buyurarak reddetmiştir. Bir sonraki ayette de; “…0 dileseydi, hepinizi doğru yola eriştirirdi.” buyurmaktadır. Yunus suresindeki bir ayette, Allah’ın dilemesinin hangi anlama geldiği açıkça ifade edilmektedir. “Ey Muhammed, Rabbin dileseydi, yeryüzünde bulunanların hepsi inanırdı, öyle iken insanları inanmaya sen mi zorlayacaksın?” Allah, insanları zorlamadığına göre, yani, onlara hürriyet verdiğine göre, insanları zorlamaya hakkın yoktur. “… Dileyen inansın, dileyen inkâr etsin.” Görülüyor ki, bu ayetler insana dileme hürriyetinin verildiğini ortaya koymaktadır
İnsan yaratılmadan önce, insan fiillerinin takdir edildiğine delil olarak gösterilen diğer bir ayet de [Hadid,22] ayetidir. Bu ayette şöyle buyrulmaktadır; “Yeryüzüne ve sizin başınıza gelen bir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan önce o, kitapta bulunmasın. Doğrusu bu Allah’a kolaydır.” Burada “kitap”tan anlaşılması gereken mana nedir? Bir başka ayette “…Yerin karanlıkları içindeki tek bir tane, yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” Yaş ve kuru her şeyin bir kitapta olması, onların varlıkları değil, varlık alanında tabi olacakları kanunlar, kurallar olsa gerektir. Kitap kelimesi bu anlamda başka ayetlerde de kullanılmıştır. [Hadid, 22] deki ayeti Zemahşeri, musibetleri yaratmadan önce, hangi durumlarda insanların başına musibet geleceğini tespit etmişizdir, anlamında olduğunu belirtmiştir. Diğer bir ayette: “Başınıza gelen herhangi bir musibet ellerinizle, islediklerinizden ötürüdür…” Bu ayete göre, insanın başına gelen musibetten, insanın sorumlu olduğu ortaya çıkmaktadır. Eğer, insanın başına gelen musibet önceden takdir edildiyse, bunda insanın sorumlu olmasını bir manası olamaz. Ya da cebri görüşü benimseyen bir kimsenin ileri sürdüğü gibi, “Bunu böyle Allah yapıyor, fakat bir şey diyemiyoruz.” şeklinde düşünmemiz gerekir ki; bu da insanın robot olduğunu kabul etmek demektir.
İnsanın başına iyi veya kötü bir şeyin gelebilmesi, önceden tespit edilen kurallara göredir. Yani; Allah musibetleri yaratmadan, bunları insanlara verirken, hangi esaslara göre vereceğini belirlemiştir. İnsanın başına kendi fiili neticesi felaket gelebildiği gibi, kendi kusuru olmadığı halde de musibet gelebilir. Hatta Kur’an, Allah’ın denemek için dahi çeşitli musibetler verdiğini bildirmektedir.94 Buraya kadar yaptığımız açıklamalardan; her şeyin ölçüsünün, kanununun ve nizamının Allah tarafından konulduğunu, bu kuralların bir kısmının insan tarafından da bilinebileceğini, bundan dolayı hür iradeli faillerin bu kurallar çerçevesinde hareket etmeleri istenmektedir. Netice olarak, insanlar tarafından bilinebilecek hususların Allah tarafından belirlendiğini ve kanunlarının tespit edildiğini, insanlarca bilinemeyeceklerin ise insan faaliyetleri neticesine göre kaderlerinin insan tarafından çizildiğini ifade etmek mümkündür.
Kader konusunda karşımıza çıkan önemli husus, Allah’ın ilmi meselesidir. Kâinatın nizamını ve ondaki kanunları, Allah’ın, önceden tespit ettiğini ve bunlarda bir değişiklik olmadığını ve olamayacağını Kur’an bildirmektedir. “…bütün tabiat, Allah’a “otomatik bir irade” ile itaat eder.” Acaba insan da buna dâhil midir? İrade verilerek diğer varlıklardan ayrılan insanın, sorumlu olması hasebiyle de başka varlıklardan ayrıldığı bilinmektedir. Tartışma, önceden tespit edilenlerin içine, iradeli ve sorumlu varlık olan insanın fillerinin girip girmeyeceği meselesidir. Başka bir ifade ile kâinattaki nizamın, insanın iradesine ve fiillerine teşmil edilip edilemeyeceğidir. İnsanın sorumlu bir varlık olduğu inkâr edilmeden, bu düzenlemenin insan fiillerine teşmil edilmesi mümkün değildir. İnsanın sorumlu bir varlık olduğu veri olduğuna göre Allah’ın yasası, insan cinsi için ezelde çizdiği sınırlar içinde ferdin hür olmasıdır. Bu anlamda, insan için yalnız Allah’ın çizdiği kaderden değil, kendisinin, ailesinin milletinin ve diğer milletlerin çizdiği kaderlerden de bahsetmek mümkündür. Ancak, insanlar tarafından çizilen kaderleri, insanın aklını kullanarak değiştirmesi de söz konusudur. İnsanlar tarafından çizilen kaderlerin, çeşitli sebeplerden dolayı, Allah’a yüklenmesi, kader kavramının keyfi olarak kullanıldığını ortaya koymaktadır.
İnsana irade veren ve onu hür kılan Allah’tır. Allah, hür iradeli insanı yaratmakla; kendi iradesini, insan davranışları konusunda kısıtlamıştır. Eğer Allah, insanı özgür kılmak için, insan davranışları hususunda, iradesini sınırlandırıyorsa; ona kendi “plan ve projelerini hazırlama imkânı vermek için bilgisini de sınırlıyor demektir.” Kaldı ki Descartes (Dekart) da Allah’ın bilmesini ve irade etmesini bir ve aynı şey saymaktadır. İnsan için sorumluluk esas ise hürriyet de esastır. İnsan hürriyetini korumak, en azından Allah’ın ilmine zarar gelmesin endişesi kadar önem arz etmektedir. “İnsan hem mecbur hem de mesuldür. Bu iki durum arasında görülen çelişki kaderin sırrı olarak kalacaktır.” tarzındaki bir düşünceyi, Kur’ânî esaslarla uzlaştırmak mümkün değildir. Allah’ın, hem insanların düşünmelerini hem de aklını devre dışı kalmasını istemesini izah etmek mümkün olmasa gerekir.
Allah’ın, insanın neticesinden sorumlu olduğu davranışlarını önceden bilmesi, insanın hürriyetine, bilmemesi ise Allah’ın ilmine zarar vermektedir. Allah’ın ilminin cebri gerektirmediğini ileri sürmek, problemi çözmemektedir. Hatta bazı yazarlar, cebrin Allah’ın ezeli ilminden kaynaklandığını belirtmektedirler. Fikirlerimizi ortaya koyarken tutarlı olmak zorundayız. Aklın ilkelerine aykırı bir şeyin, Kur’an’a uygun bir görüş olacağını düşünemeyiz. “Söz gelişi, insanın fiilleri de dâhil olmak üzere her şeyin önceden bilindiğini, kesin olarak tayin ve tespit edildiğini öne süren bir görüşle, insanda irade hürriyetinin varlığını öne süren görüşü bir ve aynı anda savunamayız. Ortada giderilmesi gereken bir tutarsızlık bulunmaktadır.” Daha önce de belirttiğimiz gibi, Kur’an’ın ayetleri gibi akıl da Allah’ın ayetidir. Allah’ın ayetlerinin birbirini nakzetmesi düşünülemez. Nitekim Kur’an’ı Kerim’de 275 yerde, “düşünmüyor musunuz? Akıl erdiremiyor musunuz?” diye sorulmakta; 200 yerde de bizzat “düşünme ve tefekkür” emredilmekte 12 yerde “dolaşarak, araştırıp ibret alma” önerilmekte ve 670 yerde de ilme teşvik yapılmaktadır.
Bilmenin olabilmesi için fiili bir durumun olması lazımdır. Ortada fiili ve gerçek bir durum olmadığı zaman bilmenin olmaması Allah için bir eksiklik olur mu? İnsanın iyilik veya kötülük işleyecek tarzda yaratılmış olması, insan fiillerinin planlanamayacağının kanıtı olamaz mı? Hürriyet verilerek diğer varlıklardan ayrılan insanın, neticesinden sorumlu olduğu davranışlarında da Allah’ın ilminde istisna olması düşünülemez mi? İnsan davranışları ile Allah’ın ilmi arasında ilişki Kur’an Mutezile’den Muhammed b. Numan: “Allah, ancak takdir ve irade ettiği şeyi bilir. Takdirden önce bir şeyi bilmesi imkânsızdır. Eğer kulların fiillerini bilmiş olsaydı, onları imtihan etmesi ve denemesi imkânsız olurdu.” görüşünü ileri sürmüştür.
Yine Mutezile’den Hişam b. Hakem Bakara 143. Ali İmran 140,142. ve 167. Tevbe 16. Hadid 25. Ankebut 3 ve 11. Muhammed 31. Cin 28. ayetlerini delil getirerek, “Allah Teâlâ hadisatın hudusunu ancak vukuu anında bilir, Çünkü bu ayetler Allah’ın bu şeyleri ancak hudusu sırasında bildiğini ifade ediyor.” demiştir. Farabi ve İbni Sina gibi Müslüman filozoflara göre, Allah’ın ilmi, objesini var kılan bir bilgidir. Yani, “Allah’ın bilmesi yaratması demektir”
Bu konuda Muhammed İkbal de; ilahi bilgide sujeobje ilişkisi yoktur. Allah’ın bildiği şey olur. Allah’ın bilgisinin, “kendi objesini yaratan bilgi” olduğunu söylemektedir. Görüldüğü gibi, beşeri bilgi ile ilahi bilgi mahiyet itibariyle de farklıdır. “İlim, ma’luma tabidir” görüşü insan bilgisi için söz konusu iken, ilahi bilgi için geçersizdir.
Kader meselesine Allah’ın ilmi açısından değil, insanın sorumluluğu cihetinden bakmalıyız. Allah yüce bir değerdir. Fakat insanın bizzat kendisi de bir değerdir. Allah’ın çizdiği sınırlar dâhilinde insan serbestçe hareket etmektedir. Bu açıdan baktığımızda “kader, bir şeyin kendi içinde var olan güç, onun yaratılışının derinliklerinde saklı bulunan ve gerçekleştirilebilecek olan imkânlardır.” Ezeldeki tayin ve tespitin değil insanın hürriyetini, ilahi faaliyet imkânını da ortadan kaldığını ileri süren İkbal, Rahman suresinin 29. ayetini delil getirerek, Allah’ her an bir işin meşgul ettiğini, bildirmektedir. İlahi hayatta “yeniliğin” söz konusu olduğunu belirten İkbal, “her yaratma fiilini, önceden tespit ve tayin edilmiş bir fiil olarak değil, yeni bir hadise olarak görür.”
Kader problemi ile yakından ilgili olan bir diğer konu da kulun fiilinin yaratıcısı olup olmaması meselesidir. Bu tartışmanın temelinde “yaratma” kelimesine yüklenen değişik anlamlar yatmaktadır. İnsanın yaptıklarından sorumlu olduğu gerçeğinden hareketle Mu’tezile; “kul fiilinin yaratıcısıdır.” Görüşünü benimsemişti. Maveraünnehir âlimleri, bu görüşünden dolayı Mu’tezile mensuplarının, Mecusilerden daha şiddetli kâfir olduklarını iddia etmişlerdi. Kendileri ise kulun fiilini, kulun Allah ile birlikte yaptığını söylüyorlardı. Maturidi’ye göre de kula, fiilinin yaratıcısı denemez. Maturidi Mezhebini benimseyenlerin, fiilde kulun sorumluluğunu ortaya koymak için, iradei cüz’iyyeye ağırlık verdiklerini ve cüz’i iradenin mahlûk olmadığını ileri sürdüklerini görüyoruz. Cüz’i iradenin mahlûk olmadığından neyi kastettiklerini anlamak mümkün değildir. Acaba cüz’i iradenin olmadığını mı ifade etmek istemişlerdir?
Eğer böyle bir irade varsa, bunun Allah tarafından yaratılmış olması gerekmektedir. Eğer cüz’i irade Yoksa Maturidiler insan sorumluluğunu nasıl izah edeceklerdir? Bu, izaha muhtaç bir mesele olarak durmaktadır.
Eş’arilerin durumu daha açıktır. Kullar iradelerinde mecburdurlar. Bu düşünceye göre insan sorumluluğunu ispatlamak da mümkün olamamaktadır.
Kur’an’a göre, “yaratma” kelimesini insan için kullanmak mümkün mü? Bu kelimeyi Kur’an’ın, Allah’tan başka varlıklar için kullandığını görüyoruz. [Maide/110] de; Hz. İsa’ya hitaben, “…sen iznimle, çamurdan kuş gibi bir şey yaratmış, ona üflemiştin de iznimle kuş olmuştu…” buyrulmaktadır. [Ankebut/17]de, “…aslı olmayan sözler yaratıyorsunuz…” [Mü’minûn/14] de; “yaratanların en güzeli olan Allah ne uludur.” [Saffat/125] de ise, “Yaratanların en güzeli olan Allah’ı bırakıp da Baal putuna mı tapıyorsunuz.” buyrulmuştur. Kula yaratmanın verilemeyeceğini ileri sürenler de [Zümer/62]de: “Allah her şeyin yaratanıdır” [Saffat/96] da “Oysa sizi de, yonttuklarınızı da Allah yaratmıştır”; [A’raf/54], “..bilin ki, yaratma da emir de Allah’ın hakkıdır.” buyrulmasını delil getirmektedirler. Hiçbir Müslüman’ın, Kur’an’ın bir ayetini, diğer bir ayetine karşı olacak şekilde anlamaya ve yorumlamaya hakkı yoktur.
Bunu bizzat Kur’an’ın ayeti yasaklamaktadır. Böyle bir anlayış, Kur’an’ın Kur’an’lığını tartışma konusu yapmak demektir. [Nisa/82] de: “Kur’an’ı durup düşünmüyorlar mı? Eğer O Allah’tan başkasından gelseydi, Onda çok aykırılıklar bulurlardı.” buyrulmaktadır. “Kur’an’da ihtilaf olmadığı için, bizim Kur’an’ın ayetlerini birbirine aykırı olacak şekilde anlamaya yetkimiz olmasa gerektir.
Yaratma (Halaka) kelimesini, yukarıda zikredilen her iki grup ayetlerin anlamlarını kapsayacak şekilde yorumlamak mümkündür. Kelimenin sözlük manası bize bu imkânı veriyor. Yaratma kelimesi; yoktan var etme ve vardan var etme anlamlarına gelmektedir. Ham maddesi, malzemesi bulunmayan şeyi var kılmak olan “yoktan var etme” gücü yalnız Allah’a aittir. “Vardan var etme”nin ise yapma ile karşılanabileceğinden, bunun yoktan var edilmiş şeyler üzerinde bir tasarruf, bir şekil değiştirme olduğunu, insanın yaratmasından bunun anlaşılacağını, dolayısıyla insanın gücü içerisinde olduğunu kabul etmek mümkündür. Daha önce de belirttiğimiz gibi, Kur’an’ın ayetlerini bir bütün olarak ele almadığımız zaman; yanlış neticelere varmaktayız. Görülüyor ki, Kur’an Allah’ın dışında yaratmayı kabul etmektedir. Bu durumda, kul fiilinin yaratıcısıdır, demekte bir sakınca olmasa gerektir.
Allah ile kulun ortaklaşa kulun fiilini gerçekleştirdiğini benimsemekten, insanın, fiilinin yaratıcısı olduğunu kabul etmek daha tutarlıdır. Kulun kendisinin yaratılması başka şey, fiilinin yaratılması başka şeydir: Davranışlarında hür bir varlık yaratmak; davranışları da programlı robot bir varlık yaratmaktan daha zor olsa gerektir. Bundan dolayı, kendi fiilini yaratacak kulu yaratmak, ilahi kudretin şanına daha çok layıktır. İslam’ın teklifleri irade hürriyetine ve imkâna dayanır. Allah insana bir güç vermiştir. Bu gücün iyiliğe veya kötülüğe kullanılması insanın elindedir, iyiliğin veya kötülüğün yapılabilmesi imkânı kaderdir. Hürriyetin olabilmesi için çeşitli imkânlar olmalıdır. “Hürriyet, insana Allah tarafında verilmiş bir haldir. Neden Allah yaratıklar arasında insana hürriyet tanımıştır? sorusu Mutlak
Varlığın fiiliyle ilgili olduğu için, insan tarafından cevaplandırılamaz.” Ancak, “insan hem mecburdur hem de mesuldür. Bu iki durum arasında görülen çelişki kaderin sırrı olarak kalacaktır.” tarzındaki yorumlara katılmamız söz konusu olamaz. Çünkü İslam’da hiçbir konuda insan aklına aykırı izahların yapılmasına imkân yoktur. İnsanoğluna akıl denen nimeti veren de Allah, insandan düşünmesini, aklını kullanmasını isteyen de Allah’tır. “Gayba iman”ı aklın ilkelerine aykırı şeylere inanmak olarak anlayanlar da bulunmaktadır. Hâlbuki Kur’an gayba imanı isterken, insandan aklını kullanmasını da istemiştir. İnsanoğlu Allah’ın yarattığı bir varlık olup onun yanında bir değeri vardır. Dünyayı imar etmekle görevlendirilmiştir.
Kur’an’ın şartlı okunması birtakım yanlış değerlendirmelerin yapılmasına, yol açmaktadır. Mesela Gurabi; “Kur’an’da bazı ayetlerin cebre ve bazı ayetlerin de hürriyete delalet ettiğini” ileri sürmektedir. Hüseyin Atay da aynı görüşe katılarak; “insana tam sorumluluğu yükleyen ayetler olduğu gibi, her şeyi Allah’ın yaptığını bildiren ayetler de vardır.” demektedir. Muhtemelen bu hatalı anlayışların sebebi, Kur’an’ın ayetlerinin, Kur’an’ın bütünlüğü içerisinde değerlendirilmesi esasından hareket edilmemesi olsa gerektir. Kur’an’ın bölünerek anlaşılmasına, ayetlerinin birbirine zıt olacak şekilde yorumlanmasına bizzat Kur’an karşıdır. Kader konusunda da birbirlerine zıt ayetlerin olması düşünülemez. Allah’ın insana kitap ve peygamber göndermesi; emretmesi, nehyetmesi insanın hürriyetinin olduğunun en açık delilidir. “İnsan iradesini inkâr ederek, Kur’an’ın mutlak insan davranışının cebrini savunduğunu ileri sürmek, yalnız Kur’an’ın tümünü reddetmek değil, aynı zamanda, bizzat temelini de yok etmek demektir.”
Takdir ile yakından ilgili bir diğer husus da “kötülük meselesi” olsa gerektir. Bu problemin de ortaya çıkış sebebi, insan sorumluluğu esas alınmayıp, Allah’ın “kudretinden hareket edilerek, bunun da yanlış değerlendirilmesi olarak görülmektedir. Allah’ın, insanı iyilik ya da kötülük yapacak şekilde yaratması; Allah’ın iyiliği veya kötülüğü yaratması olarak değerlendirilmiştir. Hâlbuki Allah, iyiliğin de kötülüğün de kanunlarını koymuş, iyiliğe gidecek yolu insanlara tavsiye etmiştir. Kâinat nötrdür. İyi veya kötü, dış âlemde var olan şeyler değil, insan davranışlarının ölçüleridir. İslam’ın düalizmi, insanın kendi içindedir.
Kâinatta tek bir esas, Allah’ın kanunları caridir. Maturidi; “Şerrin takdiri şer değildir” görüşünü ileri sürerek, bu noktaya işaret etmek istemiştir. Bu durum, Kur’an’da açıkça belirtilmektedir. Nisa suresini 78. ve 79. ayetlerinde: “…Onlara bir iyilik gelirse: “Bu Allah’tandır.” derler, bir kötülüğe uğrarlarsa “Bu, senin tarafındandır” derler. Ey Muhammed de ki: “Hepsi Allah’tandır.” Bunlara ne oluyor ki, hiçbir sözü anlamaya yanaşmıyorlar? Sana ne iyilik gelirse Allah’tandır, sana ne kötülük gelirse kendindendir…” buyrulmaktadır, İyinin Allah’tan kötünün ise nefisten olması esası; iyiliği Allah’ın, kötülüğü ise nefsin telkin ettiğini ortaya koymaktadır. Hepsinin Allah’tan olmasına gelince, iyiliğin ve kötülüğün reel varlıklarının değil, kanunlarının Allah tarafından konulduğunu ifade etse gerektir. Kur’an’da bu tür ifadelere sık sık rastlamak mümkündür. Mesela: Rahman suresinin 21. ayetinde: “Denizde yürüyen dağlar gibi gemiler Allah’ındır.” buyrulmaktadır. Gemilerin Allah’ın olması ne demektir? Bu soruya Lokman suresinin 31. ayetinde açıklık getirilmektedir. “Gemilerin denizde Allah’ın lütfuyla yürüdüğünü görmez misin?” Yani Allah’ın kanunları sayesinde o gemiler denizde yürümektedirler. Demek ki, gemiler Allah’ın koyduğu kanun sayesinde denizde yüzebiliyorlar. Zümer suresinin 7. Ayetinde Allah’ın, kullarının inkârından razı olmadığı bildirilmektedir. Allah’ın razı olmadığı fiilin, kullar tarafından yapılmasını nasıl izah edeceğiz? Razı olmadığı fiili Allah niçin önlememektedir? Hâlbuki insanlara iyiliği emretmelerini, kötülüğü nehyetmelerini bildirmiştir. Allah, kendi yapmadığı şeyi niçin bizden istemektedir? Yoksa “kötülüğü önlemek istiyor da gücü mü yetmiyor?” “Gücü yetiyor da önlemek mi istemiyor?” diye düşünülebilir? Bu tür sorulara tutarlı cevap vermek için hareket noktamızı iyi tespit etmemiz lazımdır. Önce, iyilik ve kötülüğün ayrı ayrı yaratılması ile iyiliği veya kötülüğü yapabilecek kabiliyette bir varlığın yaratılmasının; hangisinin daha büyük bir kudretin isi olabileceğine karar vermek gerekir. Şüphesiz, her ikisini de yapabilecek varlığı yaratmak, daha büyük bir kudretin işidir. O halde Allah insanı nötr olarak yaratmıştır. İyilik ve kötülük, insanın hür iradesi ile işlediği fiiller neticesinde ortaya çıkmaktadır. İmtihanın gereği de budur. İnsanın kaderi, onun bu kabiliyette yaratılmış olmasıdır.
Kader konusu içerisinde müzakere edilen bir diğer mesele de “ecel” olayıdır. Hiçbir insanın sonsuza değin yaşama imkânı yoktur. Her nefis ölümü tadacaktır. İnsan cinsi için dünya hayatı sürelidir. Bu süre ne kadardır? Bu sure nasıl sona ermektedir? Her insan için bu süre farklı mıdır? Maktul eceliyle mi, yoksa ecelini doldurmadan mı ölmüştür? Eceliyle öldüyse, katilin suçu nedir? gibi sorular insanları meşgul etmektedir. Bunlara da daha önce belirttiğimiz esaslar dâhilinde kısaca temas edeceğiz.
Ecel kelimesi, lügatte müddet; süre gibi anlamlara gelmektedir. Ecel kelimesi ve müştakları birçok ayette geçmekte olup, bu kelimenin mihverini, sözlük manasına uygun olarak “süre, müddet” anlamları teşkil Bu ecel kavramı yalnız insanlar için değil, milletler için, Güneş ve Ay için, Hatta yer ile gök arasında bulunan her şeyin belli bir eceli olduğunu, kısaca, her şeyin vakti ve suresinin belirlendiğini ifade etmek için kullanıldığı görülmektedir. Kelimenin bu kullanım alanları, insan ecelinden neyi anlamamız gerektiği konusunda bize ipuçları vermektedir. Tartışmanın özünü, Allah’ın, insan cinsi için bir ecel mi, yoksa her bir insan için ayrı ayrı eceller mi tayin ettiği sorusuna verilecek cevap oluşturmaktadır.
Tespit edilen ecel, herhangi bir müdahale olmadığı zaman, insanın yaşayabileceği zaman dilimidir. Dünyaya gelen her insanın, yaşaması gereken sureye “ecel” yani, tabii ömür diyoruz. Bu, insan cinsi için takdir edilmiştir. Ragıp İsfehani; insanın ecelini, Allah’ın dünya hayatında hiçbir insanı, daha fazla bırakmadığı sınıra ulaşması olarak belirtmektedir. Ayrıca, kılıçla kesilme, boğulma ve yanma gibi illetlerle bu surenin kısaltıldığını ileri sürmektedir. Doğan her insanın, bu süreyi yaşama imkânı vardır. Çeşitli sebeplerden dolayı, bazı insanların ecelleri kısaltılmaktadır. Bunun kuralları da Allah tarafından konulmuştur: Fatır Suresinin 11. ayetinde: “…Ömrü uzun olanın çok yaşaması ve ömürlerin azalması şüphesiz kitaptadır…” buyrulmaktadır.
İnsan ölümsüz olmadığına, yani, her insanın mutlaka öleceğine göre, bir insanı öldüren niçin bu fiilinden dolayı sorumludur? Zaten ölecek olan insanı öldürmek neden suç olsun?
Kur’an’a göre, insan öldürmek büyük bir suçtur. Bu durumda, insan öldürmek fiilinin suç olması Kur’ânî bir veridir. O halde, fiildeki insan sorumluluğunu nasıl izah edeceğiz? Burada Kur’an’da belirtilen ecel kavramından hareket ederek, meseleyi kısaca ortaya koymaya çalışalım: Acaba insan, Allah’ın insan cinsi için belirlediği sureyi kısaltabilir mi? insana bu imkân verilmiş midir? Birçok ayette; belli bir süreye kadar ertelemeden söz edilerek, bu surenin sonunda artık insana ilave bir sürenin (yaşama imkânının) verilmeyeceği buyrulmaktadır.
Kur’an’da: “Allah insanları haksızlıklarından ötürü yakalayacak olsaydı, yeryüzünde canlı bırakmazdı. Fakat onları belli bir sureye kadar erteler. Süreleri dolunca onu ne bir saat geciktirebilirler ne de öne alabilirler.” buyrulmaktadır. Sürenin bitiminde uzatma yapılamayacağını anlıyoruz. Fakat ecelin öne alınmamasını nasıl anlayacağız? Demek ki, Allah insanın ecelini öne de almamaktadır. Bir kısım insanların doğal ömrünün tamamlanmasını engelleyen Allah değildir. Bundan dolayı, insanın ecelini tamamlaması için gerekli tedbirlerin alınması mümkün olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde ortalama ömrün uzun, az gelişmiş ülkelerde kısa olması olgusu; bunu açıkça ortaya koymaktadır. İnsanın ecelini tamamlamasını engelleyen maniler keşfedildikçe ve gerekli önlemler alındıkça, Allah’ın insan cinsi için belirlediği sureye ferdin daha çok yaklaşması mümkün olacaktır. Görülüyor ki, maktul ecelini tamamlamamıştır. Öldürme fiili katile aittir. Bu fiile Allah’ın karışması söz konusu değildir. Kul, Allah’ın kendisine verdiği hürriyet sayesinde fiilini işleyebilmektedir. Cafer esSadık’ın; “Kulu yaptığından dolayı kınayabildiğin, kulun kendi fiilidir. Kınayamadığın ise Allah’ın fiilidir.” dediği bildirilmiştir. Bu görüşün isabetli olduğu görülmektedir. Çünkü Allah’ın katıldığı fiilde, onun yarattığı kulu sorumlu tutmak tutarlı bir izah olmasa gerekir. Allah’ın takdir ettiği hususta kulun sorumlu olmasının bir anlamı olmadığı gibi, kulun tedbir almasına da imkân yoktur. Bu konuda Allah’ın kaderi, kulun fiillerinde hür olmasıdır. Aksi halde; insanda akil ve iradenin bulunmasının bir manası kalmayacaktır.
İKTİBASLAR 